ΕΠΙΣΤΗΜΗ και ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, οι δύο όψεις: η θετική συμβολή τους στον πολιτισμό και στην ανάπτυξη αλλά και τα προβλήματα από την άναρχη ανάπτυξή τους
1. Γενικές διαπιστώσεις για τις διαστάσεις που έχει στην εποχή μας η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών
Με την υπερβολική επίδοση του ανθρώπου, κατά τους νεότερους χρόνους, στις λεγόμενες θετικές επιστήμες, παρατηρήθηκε ανάλογη ανάπτυξη και στη τεχνολογία. Γενικά με τον όρο αυτό εννοούμε τη χρήση τεχνικών και επιστημονικών μεθόδων σ’ όλους σχεδόν τους τομείς των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Γιατί είναι γεγονός ότι η τεχνολογία σήμερα έχει απλώσει τον ιστό της σε κάθε χώρο. Τα σύγχρονα γεωργικά εργαλεία, η βιομηχανία, κάθε παραγωγικό μέσο, οι συγκοινωνίες, οι επικοινωνίες, τα επιστημονικά εργαστήρια, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κάθε μηχανικό μέσο που χρησιμοποιούμε αποτελούν την τελειότερη έκφρασή της. Είναι η βάση της οικονομίας τόσο, που η οικονομική ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών να ταυτίζεται με την τεχνολογική τους πρόοδο. Έχει γίνει, λοιπόν η τεχνολογία, κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου, γιατί με αυτήν είδε να πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητές του και πίστεψε ότι με τη βοήθεια της ανοιγόταν μπροστά του καινούργιοι δρόμοι εξέλιξης και ανάπτυξης.
2. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ριζικές αλλαγές σ’ όλους τους τομείς
Με τον όρο τώρα «τεχνολογική επανάσταση» γίνεται συνήθως αναφορά στις απότομες, βαθιές και ριζοσπαστικές αλλαγές που συντελέστηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα αλλά και ευρύτερα στον τρόπο της ζωής ως αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης. Που, λοιπόν, οφείλεται αυτή η εκπληκτική δύναμη της τεχνολογίας που άλλαξε ριζικά τη μορφή της παραδοσιακής κοινωνίας και γενικότερα ολόκληρου του κόσμου; Ο βασικότερος λόγος για όλα αυτά, είναι η αλλαγή των συντελεστών παραγωγής, δηλαδή του τρόπου εργασίας και η συνακόλουθη αύξηση της παραγωγικότητας. Δηλαδή, με τη χρήση της μηχανής σε ευρεία κλίμακα σε όλους τους τομείς της παραγωγικής διαδικασίας, άλλαξαν άρδην όλα τα δεδομένα: βελτιώθηκαν οι συνθήκες εργασίας, αυξήθηκε η παραγωγικότητα, πολλαπλασιάστηκαν και βελτιώθηκαν τα παραγόμενα προϊόντα, μειώθηκε το κόστος παραγωγής και επομένως και η τιμή τους με αποτέλεσμα να προκληθούν στη συνέχεια κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές αλλαγές.
3. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: α] ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. β] Άνοδος βιοτικού επιπέδου και θετικές συνέπειες στην ποιότητα ζωής
Τα αποτελέσματα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας υπήρξαν καταπληκτικά. Πρώτα και κύρια ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. Γιατί με τα σύγχρονα τεχνικά μέσα έχει πλέον τη δυνατότητα να καθορίζει, ως ένα βαθμό, τη ζωή του ανεξάρτητα από φυσικούς περιορισμούς και εμπόδια. Με την τεχνολογία κάθε μορφή φυσικού πλούτου αξιοποιείται και υπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες. Πολλά από τα «μυστήρια» της φύσης αποκαλύφθηκαν από την επιστημονική έρευνα, και τα φυσικά φαινόμενα δεν προκαλούν πλέον δέος. Φόβοι και δεισιδαιμονίες υποχώρησαν, επειδή με τη βοήθεια των τεχνικών μέσων ο άνθρωπος μπόρεσε να ερευνήσει τα διάφορα φυσικά φαινόμενα και να εξηγήσει τις αιτίες που τα προκαλούν. Η δύναμη, λοιπόν, των τεχνικών μέσων αποδείχθηκε ισχυρότερη από τον παγανισμό, τη λατρεία, δηλαδή, κάθε είδους ειδώλων που κρατούσαν δέσμια την ανθρώπινη σκέψη.
Με την τεχνολογία όμως δεν λιγόστεψε μόνο ο κόπος του ανθρώπου, δεν αυξήθηκε μόνο η ποσότητα των παραγομένων αγαθών. Συνάρτηση των παραγόντων αυτών ήταν η άνοδος του βιοτικού επιπέδου. Γιατί, όσο κι αν το βιοτικό επίπεδο δεν μπορεί να αξιολογείται με ποσοτικά κριτήρια και μόνο, δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε πως η αφθονία των αγαθών συντέλεσε καθοριστικά στη βελτίωσή του. Και τούτο, γιατί όχι μόνο ικανοποιήθηκαν βασικές ανάγκες επιβίωσης των ανθρώπων, αλλά και δημιουργήθηκαν οι όροι για ζωή απαλλαγμένη, λίγο πολύ, από βιοτικές μέριμνες. Ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος δεν είχε τόσες και τέτοιες ανέσεις στη διάθεσή του.Ό,τι για μας σήμερα θεωρείται αυτονόητο αγαθό, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν ήταν ανεπίτρεπτη πολυτέλεια.
4. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ στην παιδεία και τη μόρφωση
Εκπληκτική είναι σήμερα και η ευχέρεια με την οποία διαδίδεται η γνώση. Είναι κοινά παραδεκτό ότι η τεχνολογία εξασφαλίζει τις ευνοϊκότερες προϋποθέσεις, για να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι γενικές και ειδικές γνώσεις. Τα σύγχρονα μέσα τηλεπικοινωνίας, η ευχέρεια τύπωσης επιστημονικών και άλλων συγγραμμάτων, το διαδίκτυο και άλλα πολλά, προσφέρουν στο σύγχρονο άνθρωπο εκπληκτικές δυνατότητες γνώσης «επί παντός του επιστητού».
5. Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ: επειδή η ανάπτυξη των επιστημών συντελέστηκε στο όνομα του κέρδους οι αρνητικές συνέπειες ήταν ανυπολόγιστες
Η μορφή του κόσμου άλλαξε ριζικά με την τεχνολογία, που σαν δίνη παρέσυρε στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της τη νωχέλεια της απλής και περιορισμένης ζωής των παλιότερων καιρών. Κι ενώ η ανάπτυξη έφτασε σε τέτοιο σημείο που ξεπέρασε κι αυτές ακόμη τις προσδοκίες του ανθρώπου, τα αρνητικά αποτελέσματα και οι κίνδυνοι που σήμερα συσσωρεύονται εξαιτίας κυρίως της καταστροφής του φυσικού πλούτου και της μόλυνσης του περιβάλλοντος, δημιουργούν εύλογα ερωτηματικά ακόμα και για το ίδιο το μέλλον της ανθρωπότητας. Διαψεύστηκε άραγε ο άνθρωπος, γιατί άλλα περίμενε και αλλού οδηγήθηκε; Φοβάται, επειδή διαπιστώνει ανεξέλεγκτη την παντοδυναμία της τεχνολογίας; Πού είναι η ευτυχία που αναζήτησε και πίστεψε ότι θα του προσέφερε η τεχνολογία; Ερωτήματα γεμάτα απαισιοδοξία που οδηγούν πολλούς σε ευχές και άλλους σε αγωνιώδη αναζήτηση λύσης, της εξόδου από μια σκληρή πραγματικότητα. Γιατί η ανάπτυξη της τεχνολογίας δεν υπηρέτησε, όπως θα έπρεπε, αποκλειστικά το γενικό καλό, αλλά το κέρδος των λίγων, των δυνατών, που βρήκαν τον τρόπο να εξαπλώσουν και να διασφαλίσουν με αυτή την κυριαρχία τους.
6. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου
Οι επιπτώσεις της τεχνολογικής ανάπτυξης δεν αφορούν τον άνθρωπο μόνο ως φυσική ύπαρξη αλλά και ως προσωπική και κοινωνική οντότητα. Από την άποψή αυτή η τεχνολογία έγινε αιτία να δημιουργηθούν οι απαραίτητες προϋποθέσεις της αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου, της αποξένωσής του, δηλαδή, όχι μόνο από το φυσικό αλλά και το κοινωνικό περιβάλλον, από σημαντικές εκφάνσεις της προσωπικότητάς του, όπως για παράδειγμα, από τη δημιουργία, ακόμη και από τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτό, κυρίως, οφείλεται στο γεγονός ότι η τεχνολογία επέβαλε ένα νέο τρόπο παραγωγής, νέες οικονομικές σχέσεις. Τα αγαθά τα παράγουν οι μηχανές, ιδιοκτήτες των μηχανών δεν είναι συνήθως αυτοί που τις χειρίζονται, η εργασία καταμερίστηκε, οι εργαζόμενοι εξειδικεύτηκαν, η παραγωγή προϊόντων έγινε μαζική και τυποποιημένη. Αποτέλεσμα των καινοτομιών αυτών είναι η αποξένωση των εργαζομένων από τη δημιουργική εργασία, από τα προϊόντα της εργασίας τους, που τα ιδιοποιούνται οι κάτοχοι των τεχνικών μέσων παραγωγής.
7. ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ: γιατί τρομάζει τον άνθρωπο η εκπληκτική πρόοδος, που ακόμη κι αν δεν συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό στο μέλλον, πάλι στην ακμή που έχει φτάσει σήμερα εμπνέει το δέος;
Είναι τάχα η μηχανή αιτία των αντινομιών, όπου στριφογυρίζει ο πολιτισμός μας χωρίς να βρίσκει διέξοδο;Ή μήπως αυτή ακριβώς είναι που με την εξάπλωση και την τελειοποίησή της θα προωθήσει την ανθρωπότητα σε νέες εξελίξεις και θα λύσει τα δεινά προβλήματα που μας περιζώνουν. Η τελειοποιημένη και παντοδύναμη «μηχανή» εγκαινίασε έναν νέο τρόπο ζωής, δεν είναι όμως κατά βάθος η αιτία των οικονομικοπολιτικών συγκρούσεων που ταλαιπωρούν τη σημερινή ανθρωπότητα, αλλά ο λόγος που οι συγκρούσεις αυτές πήραν μεγαλύτερη έκταση και έγιναν οξύτερες. Έβαλε δηλαδή (η μηχανή) ανώτερο εκθέτη στα γεγονότα, μεγάλωσε την κλίμακα και μαζί την έντασή τους… Ένας οξυδερκής παρατηρητής που δεν στέκει στην επιφάνεια των πραγμάτων, πολύ καλά καταλαβαίνει ότι οσοδήποτε τέλεια κι αν είναι μια τεχνική κατασκευή, δεν παύει να είναι όργανο στα χέρια του ανθρώπου που τη μεταχειρίζεται. Το όργανο τούτο, φυσικά, απλώνει και πολλαπλασιάζει τη δύναμη του κατόχου του, δεν δημιουργεί όμως και τις προθέσεις του. Ας μη μετατοπίζουμε λοιπόν τις ευθύνες από τη βούληση των εμψύχων όντων που δημιουργούν με τη δραστηριότητά τους την ιστορία, στις άψυχες μηχανές που μεταχειρίζονται τα όντα αυτά για να πετύχουν ό,τι επιδιώκουν. Το χέρι που φτιάχνει και κινεί τη μηχανή είναι υπαίτιο για το καλό, όπως και για το κακό που εκείνη κάνει. Το μαχαίρι στα χέρια του γιατρού δίνει τη ζωή, στα χέρια του κακούργου την αφαιρεί.[απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Επίκαιρα και ανεπίκαιρα, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 360 – να μελετηθεί]
8. Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ: από τη μια υπάρχουν αυτοί που περιφρονούν την αξία των κατακτήσεων της επιστήμης και νοσταλγούν το ευτυχισμένο παρελθόν και από την άλλη αυτοί που υπερηφανεύονται για τις εκπληκτικές κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος
Υπάρχουν πολλοί που αρνούνται την αξία της υλικής προόδου και, μάλιστα, μιλούν με περιφρόνηση και αδιαφορία για τις τεχνικές τελειοποιήσεις των μέσων της ζωής πιστεύοντας ότι ο άνθρωπος θα ήταν ευτυχέστερος χωρίς αυτές. Όχι μόνο δεν καλυτέρεψε αλλά χειροτέρεψε, ισχυρίζονται, τον άνθρωπο η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής. Πολλαπλασίασε και έκανε πιο εκλεπτυσμένη τη δύναμη της κακουργίας του. Ο Παπανούτσος πιστεύει ακράδαντα ότι είναι αστήρικτη η παραπάνω θέση και βρίσκεται σε ασυμφωνία με εξόφθαλμα γεγονότα. Είναι πλάνη, γράφει, να υποθέτουμε ότι οι εκπληκτικές κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνικής, για τις οποίες δικαιολογημένα υπερηφανεύεται ο πολιτισμός μας, δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία, επειδή τάχα «δεν έκαναν ευτυχέστερο τον άνθρωπο – άρα δεν αποτελούν πρόοδο». «Αχ! τι ωραία που ζούσαν άλλοτε οι άνθρωποι στις πρωτόγονες κοινωνίες τους, χωρίς το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο…» Δεν πρέπει, νομίζω, να παίρνουμε στα σοβαρά αυτό το ψευτορομαντισμό της υποκριτικής νοσταλγίας του παρελθόντος. Πρώτα-πρώτα γιατί δογματίζει «εκ του ασφαλούς» και «με το αζημίωτο»: δεν γνώρισα ακόμα κανένα οπαδό του δόγματος να διακόψει το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι του για να ζήσει ευτυχέστερος. Και έπειτα, γιατί είναι τουλάχιστο γελοίο να υποστηρίζει κανείς ότι «ζούσαν» καλύτερα οι άνθρωποι τότε που οι γιατροί καίγανε με πυρωμένο σίδερο τις μολυσμένες πληγές (χωρίς φυσικά, να μεταχειρίζονται αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα) ή που πέθαιναν τα μωρά κατά εκατομμύρια από εντερίτιδα ή τότε που σοφοί και υψηλής ευαισθησίας άνθρωποι καταδέχονταν να θεωρούν τη δουλεία αναπόφευκτη, επειδή έπρεπε να μένουν σ’ αυτούς και στους οικείους των ελεύθερες για να διαβάζουν και να ψυχαγωγούνται, ή τότε που η ανάγνωση και η γραφή ήταν προνόμιο των ολίγων και των ισχυρών και ο μεγάλος αριθμός έπρεπε να πιστεύει μοίρα του αδυσώπητη να μένει εσαεί βυθισμένος στην άγνοια, τη δεισιδαιμονία και στο σκότος. Έχουμε άραγε όλοι συνειδητοποιήσει τις τεράστιες προόδους που έχει πραγματοποιήσει στα μέσα και στον τρόπο ζωής αυτός ο πολιτισμός που τον αποκαλούμε με περιφρόνηση «απλώς τεχνικό»; Ιδού μια λεπτομέρεια διατυπωμένη με αριθμούς που αξίζει να τη σκεφτούμε πολύ: στο Λίβερπουλ της Μεγ. Βρετανίας ο μέσος όρος ζωής των κατοίκων το 1846 ήταν το 26ο έτος της ηλικίας, στο Μπόστον των Ηνωμένων Πολιτειών, ο μέσος όρος ήταν πέρσι 66,7, Και δεν είναι μόνο η διάρκεια που μεγάλωσε, έγινε και το ποιόν της ζωής διαφορετικό. Σήμερα ο άνθρωπος των προχωρημένων στον πολιτισμό χωρών έχει άπειρες ευκαιρίες να «εντείνει» και να «υψώσει» (να εξευγενίσει με τα αγαθά της παιδείας) τη ζωή του. Να την εκτιμήσει και να την χαρεί. Ότι ζει «καλύτερα», «ανετότερα», «τελειότερα», «ανθρωπινότερα», δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Είναι άραγε και ευτυχέστερος; Η απάντηση εξαρτάται από το τι ονομάζεται «ευτυχία». Θα αναγνωρίσετε πάντως ότι όταν πεθαίνει κανείς πολύ νέος, αφού έχει ζήσει μια περιορισμένη, κουτή και τυραννισμένη ζωή – δεν προλαβαίνει τουλάχιστο να ευτυχήσει.[απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Πρακτική Φιλοσοφία σχολικό βιβλίο ΕΚΦΡΑΣΗΣ/ έκθεσης σελ. 126 – να μελετηθεί και να απαντηθούν όλες οι ασκήσεις σελ. 129]
9. Είναι η επιστήμη ηθικά και πολιτικά ουδέτερη; (η επιστημονική έρευνα πρέπει να έχει κοινωνικό προσανατολισμό ή ισχύει η άποψη «η αλήθεια για την αλήθεια»;)
ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: μερικοί επιστήμονες, κυρίως μετά τη Χιροσίμα και τη δίκη της Νυρεμβέργης, αναγνώρισαν ότι σε μια τεχνολογική κοινωνία η επιστήμη δεν είναι, και ούτε μπορεί να είναι πολιτικά ουδέτερη. Άλλοι όμως συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι η επιστήμη θα έπρεπε να είναι μια αδιάκοπη αναζήτηση της αλήθειας, αναζήτηση που δεν είναι δυνατό να υποβληθεί σε πολιτική ή ηθική κριτική. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο άνθρωπος που ευθύνεται για το σχέδιο Λος Άλαμος, κατασκευής και δοκιμής της πρώτης ατομικής βόμβας, δήλωσε το 1967: «Η δουλειά μας άλλαξε τις ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Η χρησιμοποίηση που της έγινε είναι υπόθεση των κυβερνήσεων και όχι των επιστημόνων». Είναι δυνατόν, ακόμη και σήμερα, η επιστήμη να εμμένει στο σύνθημα «η αλήθεια για την αλήθεια» και να διακηρύσσει την πολιτική της ουδετερότητα (πρώτη άποψη) ή μήπως είναι καιρός να κάνει την αυτοκριτική της και ν’ αντιμετωπίσει την κοινωνική της ευθύνη; (δεύτερη άποψη); [πρβλ υπόδειγμα ανάπτυξης του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 325]
10. ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ελευθερία και ευθύνη (πρόταση για παραγωγή κειμένου)
ΘΕΜΑ: Τα τελευταία χρόνια, έρχεται όλο και συχνότερα στην επικαιρότητα η συζήτηση για το ρόλο της επιστήμης στην εποχή μας. Πολλοί πιστεύουν ότι η επιστήμη δεν μπορεί να περιοριστεί με νόμους και πως το επιστημονικό πνεύμα πρέπει να αφεθεί ελεύθερο στη δημιουργική του πορεία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο ρόλος της επιστήμης δε συνίσταται μόνο στα να προσφέρει τα επιτεύγματα της στην κοινωνία, αλλά και στο να έχει επίγνωση των πιθανών επιπτώσεών τους. Σ’ ένα άρθρο 500 περίπου λέξεων που θα δημοσιευτεί σε τοπική εφημερίδα, αφού κρίνετε την άποψη με την οποία διαφωνείτε, να παρουσιάσετε και να τεκμηριώσετε αυτήν που εσείς υποστηρίζετε. [πρβλ. υποδειγματική ανάπτυξη του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 328]
11. Ηθική ωριμότητα του επιστήμονα: η αμφιβολία ενεργοποιεί την κριτική σκέψη. Η αποδοχή του αντίλογου κριτήριο ωριμότητας του επιστήμονα
Εκείνο που χαρακτηρίζει τον αληθινό επιστήμονα και μαρτυρεί τη σοβαρότητά του είναι η επιφυλακτική στάση του απέναντι στις ιδέες που υποστηρίζει, στις υποθέσεις που οδηγήθηκε με την επεξεργασία των παρατηρήσεών του, στις πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει με τις σκέψεις και τις αναλύσεις του. Η αμφιβολία, ο φόβος ότι η ερμηνεία που έδωσε στα δεδομένα του προβλήματος του δεν είναι η μόνη λύση, αλλά και κάποια άλλη, πολύ διαφορετική, ενδέχεται να διεκδικήσει μεγαλύτερη ακρίβεια και σιγουριά, δεν τον αφήνει να αγκυροβολήσει σε μιαν αδιάσειστη βεβαιότητα και να κοιμηθεί ήσυχος. Γι’ αυτό προσέχει πάρα πολύ στη διατύπωση των πορισμάτων της έρευνάς του, ώστε πάντα να μένει ανοιχτός, και στον ίδιο και σε κάθε ομότεχνό του, ο δρόμος προς μια μεγαλύτερη και ασφαλέστερη προσέγγιση της ζητούμενης αλήθειας.
[βλέπε διασκευασμένο κείμενο από τους ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ του Ε.Π. Παπανούτσου που περιέχεται στις ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 331]
12. ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: νέα αντίληψη στην αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της ανάπτυξης (βλέπε παράλληλο πληροφοριακό υλικό στο θέμα για την αειφόρο ανάπτυξη)
Είναι βέβαιο ότι χωρίς την τεχνολογία δεν θα υπήρχε η σημερινή ανάπτυξη και εξέλιξη. Οι ωφέλειες δηλαδή απ’ αυτήν ήταν και είναι τεράστιες και αναμφισβήτητες. Αναμφισβήτητες, όμως, είναι και οι ζημιές που έχουν προκληθεί. Το πρόβλημα, επομένως, είναι πώς θα αξιοποιηθούν τα ωφελήματα και πώς θα περιοριστούν, όσο γίνεται περισσότερο, οι ζημιές. Με δεδομένο ότι η τεχνολογία καθ’ εαυτή δεν είναι «κακή», η λύση του προβλήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ο άνθρωπος θα αξιοποιεί τις πολλές δυνατότητές της. Όσο η τεχνολογία θα χρησιμοποιείται για σκοπούς ενάντιους στο πνεύμα του ανθρωπισμού, τόσο θα επιδεινώνονται τα προβλήματα για τον άνθρωπο. Ιδιαίτερη ευθύνη για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται τα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν οι επιστήμονες και οι πολιτικοί. Οι πρώτοι, σ’ όλα τα στάδια των μελετών και των ερευνών τους, πρέπει να αίρονται πάνω από εθνικές ή πολιτικές σκοπιμότητες και να υπηρετούν την επιστήμη τους απερίσπαστοι και ανεξάρτητοι από κάθε λογής συμφέροντα. Οι πολιτικοί πάλι, μόνο όταν θα έχουν όραμα για την κοινωνία του μέλλοντος, θα μπορούν ν’ αποφασίζουν εκφράζοντας τη βούληση της πλειοψηφίας όπως πρέπει να συμβαίνει στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Γιατί στο δημοκρατικό πολίτευμα υπάρχουν θεσμοί και νόμοι που μπορούν, αν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση, να γίνουν φραγμός στις επιθυμίες όσων θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν ανεξέλεγκτα και για ιδιωτικό όφελος τα επιτεύγματα των επιστημών και της τεχνολογίας. Ο τρόπος, δηλαδή, λειτουργίας της δημοκρατίας και ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις σ’ αυτήν αποτελεί την καλύτερη, ίσως, εγγύηση για την προστασία του ανθρώπου από τους κινδύνους που συνεπάγεται η κακή χρήση της τεχνολογίας.
1. Γενικές διαπιστώσεις για τις διαστάσεις που έχει στην εποχή μας η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών
Με την υπερβολική επίδοση του ανθρώπου, κατά τους νεότερους χρόνους, στις λεγόμενες θετικές επιστήμες, παρατηρήθηκε ανάλογη ανάπτυξη και στη τεχνολογία. Γενικά με τον όρο αυτό εννοούμε τη χρήση τεχνικών και επιστημονικών μεθόδων σ’ όλους σχεδόν τους τομείς των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Γιατί είναι γεγονός ότι η τεχνολογία σήμερα έχει απλώσει τον ιστό της σε κάθε χώρο. Τα σύγχρονα γεωργικά εργαλεία, η βιομηχανία, κάθε παραγωγικό μέσο, οι συγκοινωνίες, οι επικοινωνίες, τα επιστημονικά εργαστήρια, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κάθε μηχανικό μέσο που χρησιμοποιούμε αποτελούν την τελειότερη έκφρασή της. Είναι η βάση της οικονομίας τόσο, που η οικονομική ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών να ταυτίζεται με την τεχνολογική τους πρόοδο. Έχει γίνει, λοιπόν η τεχνολογία, κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου, γιατί με αυτήν είδε να πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητές του και πίστεψε ότι με τη βοήθεια της ανοιγόταν μπροστά του καινούργιοι δρόμοι εξέλιξης και ανάπτυξης.
Με τον όρο τώρα «τεχνολογική επανάσταση» γίνεται συνήθως αναφορά στις απότομες, βαθιές και ριζοσπαστικές αλλαγές που συντελέστηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα αλλά και ευρύτερα στον τρόπο της ζωής ως αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης. Που, λοιπόν, οφείλεται αυτή η εκπληκτική δύναμη της τεχνολογίας που άλλαξε ριζικά τη μορφή της παραδοσιακής κοινωνίας και γενικότερα ολόκληρου του κόσμου; Ο βασικότερος λόγος για όλα αυτά, είναι η αλλαγή των συντελεστών παραγωγής, δηλαδή του τρόπου εργασίας και η συνακόλουθη αύξηση της παραγωγικότητας. Δηλαδή, με τη χρήση της μηχανής σε ευρεία κλίμακα σε όλους τους τομείς της παραγωγικής διαδικασίας, άλλαξαν άρδην όλα τα δεδομένα: βελτιώθηκαν οι συνθήκες εργασίας, αυξήθηκε η παραγωγικότητα, πολλαπλασιάστηκαν και βελτιώθηκαν τα παραγόμενα προϊόντα, μειώθηκε το κόστος παραγωγής και επομένως και η τιμή τους με αποτέλεσμα να προκληθούν στη συνέχεια κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές αλλαγές.
3. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: α] ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. β] Άνοδος βιοτικού επιπέδου και θετικές συνέπειες στην ποιότητα ζωής
Τα αποτελέσματα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας υπήρξαν καταπληκτικά. Πρώτα και κύρια ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. Γιατί με τα σύγχρονα τεχνικά μέσα έχει πλέον τη δυνατότητα να καθορίζει, ως ένα βαθμό, τη ζωή του ανεξάρτητα από φυσικούς περιορισμούς και εμπόδια. Με την τεχνολογία κάθε μορφή φυσικού πλούτου αξιοποιείται και υπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες. Πολλά από τα «μυστήρια» της φύσης αποκαλύφθηκαν από την επιστημονική έρευνα, και τα φυσικά φαινόμενα δεν προκαλούν πλέον δέος. Φόβοι και δεισιδαιμονίες υποχώρησαν, επειδή με τη βοήθεια των τεχνικών μέσων ο άνθρωπος μπόρεσε να ερευνήσει τα διάφορα φυσικά φαινόμενα και να εξηγήσει τις αιτίες που τα προκαλούν. Η δύναμη, λοιπόν, των τεχνικών μέσων αποδείχθηκε ισχυρότερη από τον παγανισμό, τη λατρεία, δηλαδή, κάθε είδους ειδώλων που κρατούσαν δέσμια την ανθρώπινη σκέψη.
Με την τεχνολογία όμως δεν λιγόστεψε μόνο ο κόπος του ανθρώπου, δεν αυξήθηκε μόνο η ποσότητα των παραγομένων αγαθών. Συνάρτηση των παραγόντων αυτών ήταν η άνοδος του βιοτικού επιπέδου. Γιατί, όσο κι αν το βιοτικό επίπεδο δεν μπορεί να αξιολογείται με ποσοτικά κριτήρια και μόνο, δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε πως η αφθονία των αγαθών συντέλεσε καθοριστικά στη βελτίωσή του. Και τούτο, γιατί όχι μόνο ικανοποιήθηκαν βασικές ανάγκες επιβίωσης των ανθρώπων, αλλά και δημιουργήθηκαν οι όροι για ζωή απαλλαγμένη, λίγο πολύ, από βιοτικές μέριμνες. Ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος δεν είχε τόσες και τέτοιες ανέσεις στη διάθεσή του.Ό,τι για μας σήμερα θεωρείται αυτονόητο αγαθό, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν ήταν ανεπίτρεπτη πολυτέλεια.
4. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ στην παιδεία και τη μόρφωση
Εκπληκτική είναι σήμερα και η ευχέρεια με την οποία διαδίδεται η γνώση. Είναι κοινά παραδεκτό ότι η τεχνολογία εξασφαλίζει τις ευνοϊκότερες προϋποθέσεις, για να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι γενικές και ειδικές γνώσεις. Τα σύγχρονα μέσα τηλεπικοινωνίας, η ευχέρεια τύπωσης επιστημονικών και άλλων συγγραμμάτων, το διαδίκτυο και άλλα πολλά, προσφέρουν στο σύγχρονο άνθρωπο εκπληκτικές δυνατότητες γνώσης «επί παντός του επιστητού».
5. Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ: επειδή η ανάπτυξη των επιστημών συντελέστηκε στο όνομα του κέρδους οι αρνητικές συνέπειες ήταν ανυπολόγιστες
Η μορφή του κόσμου άλλαξε ριζικά με την τεχνολογία, που σαν δίνη παρέσυρε στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της τη νωχέλεια της απλής και περιορισμένης ζωής των παλιότερων καιρών. Κι ενώ η ανάπτυξη έφτασε σε τέτοιο σημείο που ξεπέρασε κι αυτές ακόμη τις προσδοκίες του ανθρώπου, τα αρνητικά αποτελέσματα και οι κίνδυνοι που σήμερα συσσωρεύονται εξαιτίας κυρίως της καταστροφής του φυσικού πλούτου και της μόλυνσης του περιβάλλοντος, δημιουργούν εύλογα ερωτηματικά ακόμα και για το ίδιο το μέλλον της ανθρωπότητας. Διαψεύστηκε άραγε ο άνθρωπος, γιατί άλλα περίμενε και αλλού οδηγήθηκε; Φοβάται, επειδή διαπιστώνει ανεξέλεγκτη την παντοδυναμία της τεχνολογίας; Πού είναι η ευτυχία που αναζήτησε και πίστεψε ότι θα του προσέφερε η τεχνολογία; Ερωτήματα γεμάτα απαισιοδοξία που οδηγούν πολλούς σε ευχές και άλλους σε αγωνιώδη αναζήτηση λύσης, της εξόδου από μια σκληρή πραγματικότητα. Γιατί η ανάπτυξη της τεχνολογίας δεν υπηρέτησε, όπως θα έπρεπε, αποκλειστικά το γενικό καλό, αλλά το κέρδος των λίγων, των δυνατών, που βρήκαν τον τρόπο να εξαπλώσουν και να διασφαλίσουν με αυτή την κυριαρχία τους.
6. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου
Οι επιπτώσεις της τεχνολογικής ανάπτυξης δεν αφορούν τον άνθρωπο μόνο ως φυσική ύπαρξη αλλά και ως προσωπική και κοινωνική οντότητα. Από την άποψή αυτή η τεχνολογία έγινε αιτία να δημιουργηθούν οι απαραίτητες προϋποθέσεις της αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου, της αποξένωσής του, δηλαδή, όχι μόνο από το φυσικό αλλά και το κοινωνικό περιβάλλον, από σημαντικές εκφάνσεις της προσωπικότητάς του, όπως για παράδειγμα, από τη δημιουργία, ακόμη και από τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτό, κυρίως, οφείλεται στο γεγονός ότι η τεχνολογία επέβαλε ένα νέο τρόπο παραγωγής, νέες οικονομικές σχέσεις. Τα αγαθά τα παράγουν οι μηχανές, ιδιοκτήτες των μηχανών δεν είναι συνήθως αυτοί που τις χειρίζονται, η εργασία καταμερίστηκε, οι εργαζόμενοι εξειδικεύτηκαν, η παραγωγή προϊόντων έγινε μαζική και τυποποιημένη. Αποτέλεσμα των καινοτομιών αυτών είναι η αποξένωση των εργαζομένων από τη δημιουργική εργασία, από τα προϊόντα της εργασίας τους, που τα ιδιοποιούνται οι κάτοχοι των τεχνικών μέσων παραγωγής.
7. ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ: γιατί τρομάζει τον άνθρωπο η εκπληκτική πρόοδος, που ακόμη κι αν δεν συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό στο μέλλον, πάλι στην ακμή που έχει φτάσει σήμερα εμπνέει το δέος;
Είναι τάχα η μηχανή αιτία των αντινομιών, όπου στριφογυρίζει ο πολιτισμός μας χωρίς να βρίσκει διέξοδο;Ή μήπως αυτή ακριβώς είναι που με την εξάπλωση και την τελειοποίησή της θα προωθήσει την ανθρωπότητα σε νέες εξελίξεις και θα λύσει τα δεινά προβλήματα που μας περιζώνουν. Η τελειοποιημένη και παντοδύναμη «μηχανή» εγκαινίασε έναν νέο τρόπο ζωής, δεν είναι όμως κατά βάθος η αιτία των οικονομικοπολιτικών συγκρούσεων που ταλαιπωρούν τη σημερινή ανθρωπότητα, αλλά ο λόγος που οι συγκρούσεις αυτές πήραν μεγαλύτερη έκταση και έγιναν οξύτερες. Έβαλε δηλαδή (η μηχανή) ανώτερο εκθέτη στα γεγονότα, μεγάλωσε την κλίμακα και μαζί την έντασή τους… Ένας οξυδερκής παρατηρητής που δεν στέκει στην επιφάνεια των πραγμάτων, πολύ καλά καταλαβαίνει ότι οσοδήποτε τέλεια κι αν είναι μια τεχνική κατασκευή, δεν παύει να είναι όργανο στα χέρια του ανθρώπου που τη μεταχειρίζεται. Το όργανο τούτο, φυσικά, απλώνει και πολλαπλασιάζει τη δύναμη του κατόχου του, δεν δημιουργεί όμως και τις προθέσεις του. Ας μη μετατοπίζουμε λοιπόν τις ευθύνες από τη βούληση των εμψύχων όντων που δημιουργούν με τη δραστηριότητά τους την ιστορία, στις άψυχες μηχανές που μεταχειρίζονται τα όντα αυτά για να πετύχουν ό,τι επιδιώκουν. Το χέρι που φτιάχνει και κινεί τη μηχανή είναι υπαίτιο για το καλό, όπως και για το κακό που εκείνη κάνει. Το μαχαίρι στα χέρια του γιατρού δίνει τη ζωή, στα χέρια του κακούργου την αφαιρεί.[απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Επίκαιρα και ανεπίκαιρα, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 360 – να μελετηθεί]
8. Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ: από τη μια υπάρχουν αυτοί που περιφρονούν την αξία των κατακτήσεων της επιστήμης και νοσταλγούν το ευτυχισμένο παρελθόν και από την άλλη αυτοί που υπερηφανεύονται για τις εκπληκτικές κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος
Υπάρχουν πολλοί που αρνούνται την αξία της υλικής προόδου και, μάλιστα, μιλούν με περιφρόνηση και αδιαφορία για τις τεχνικές τελειοποιήσεις των μέσων της ζωής πιστεύοντας ότι ο άνθρωπος θα ήταν ευτυχέστερος χωρίς αυτές. Όχι μόνο δεν καλυτέρεψε αλλά χειροτέρεψε, ισχυρίζονται, τον άνθρωπο η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής. Πολλαπλασίασε και έκανε πιο εκλεπτυσμένη τη δύναμη της κακουργίας του. Ο Παπανούτσος πιστεύει ακράδαντα ότι είναι αστήρικτη η παραπάνω θέση και βρίσκεται σε ασυμφωνία με εξόφθαλμα γεγονότα. Είναι πλάνη, γράφει, να υποθέτουμε ότι οι εκπληκτικές κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνικής, για τις οποίες δικαιολογημένα υπερηφανεύεται ο πολιτισμός μας, δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία, επειδή τάχα «δεν έκαναν ευτυχέστερο τον άνθρωπο – άρα δεν αποτελούν πρόοδο». «Αχ! τι ωραία που ζούσαν άλλοτε οι άνθρωποι στις πρωτόγονες κοινωνίες τους, χωρίς το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο…» Δεν πρέπει, νομίζω, να παίρνουμε στα σοβαρά αυτό το ψευτορομαντισμό της υποκριτικής νοσταλγίας του παρελθόντος. Πρώτα-πρώτα γιατί δογματίζει «εκ του ασφαλούς» και «με το αζημίωτο»: δεν γνώρισα ακόμα κανένα οπαδό του δόγματος να διακόψει το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι του για να ζήσει ευτυχέστερος. Και έπειτα, γιατί είναι τουλάχιστο γελοίο να υποστηρίζει κανείς ότι «ζούσαν» καλύτερα οι άνθρωποι τότε που οι γιατροί καίγανε με πυρωμένο σίδερο τις μολυσμένες πληγές (χωρίς φυσικά, να μεταχειρίζονται αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα) ή που πέθαιναν τα μωρά κατά εκατομμύρια από εντερίτιδα ή τότε που σοφοί και υψηλής ευαισθησίας άνθρωποι καταδέχονταν να θεωρούν τη δουλεία αναπόφευκτη, επειδή έπρεπε να μένουν σ’ αυτούς και στους οικείους των ελεύθερες για να διαβάζουν και να ψυχαγωγούνται, ή τότε που η ανάγνωση και η γραφή ήταν προνόμιο των ολίγων και των ισχυρών και ο μεγάλος αριθμός έπρεπε να πιστεύει μοίρα του αδυσώπητη να μένει εσαεί βυθισμένος στην άγνοια, τη δεισιδαιμονία και στο σκότος. Έχουμε άραγε όλοι συνειδητοποιήσει τις τεράστιες προόδους που έχει πραγματοποιήσει στα μέσα και στον τρόπο ζωής αυτός ο πολιτισμός που τον αποκαλούμε με περιφρόνηση «απλώς τεχνικό»; Ιδού μια λεπτομέρεια διατυπωμένη με αριθμούς που αξίζει να τη σκεφτούμε πολύ: στο Λίβερπουλ της Μεγ. Βρετανίας ο μέσος όρος ζωής των κατοίκων το 1846 ήταν το 26ο έτος της ηλικίας, στο Μπόστον των Ηνωμένων Πολιτειών, ο μέσος όρος ήταν πέρσι 66,7, Και δεν είναι μόνο η διάρκεια που μεγάλωσε, έγινε και το ποιόν της ζωής διαφορετικό. Σήμερα ο άνθρωπος των προχωρημένων στον πολιτισμό χωρών έχει άπειρες ευκαιρίες να «εντείνει» και να «υψώσει» (να εξευγενίσει με τα αγαθά της παιδείας) τη ζωή του. Να την εκτιμήσει και να την χαρεί. Ότι ζει «καλύτερα», «ανετότερα», «τελειότερα», «ανθρωπινότερα», δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Είναι άραγε και ευτυχέστερος; Η απάντηση εξαρτάται από το τι ονομάζεται «ευτυχία». Θα αναγνωρίσετε πάντως ότι όταν πεθαίνει κανείς πολύ νέος, αφού έχει ζήσει μια περιορισμένη, κουτή και τυραννισμένη ζωή – δεν προλαβαίνει τουλάχιστο να ευτυχήσει.[απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Πρακτική Φιλοσοφία σχολικό βιβλίο ΕΚΦΡΑΣΗΣ/ έκθεσης σελ. 126 – να μελετηθεί και να απαντηθούν όλες οι ασκήσεις σελ. 129]
9. Είναι η επιστήμη ηθικά και πολιτικά ουδέτερη; (η επιστημονική έρευνα πρέπει να έχει κοινωνικό προσανατολισμό ή ισχύει η άποψη «η αλήθεια για την αλήθεια»;)
ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: μερικοί επιστήμονες, κυρίως μετά τη Χιροσίμα και τη δίκη της Νυρεμβέργης, αναγνώρισαν ότι σε μια τεχνολογική κοινωνία η επιστήμη δεν είναι, και ούτε μπορεί να είναι πολιτικά ουδέτερη. Άλλοι όμως συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι η επιστήμη θα έπρεπε να είναι μια αδιάκοπη αναζήτηση της αλήθειας, αναζήτηση που δεν είναι δυνατό να υποβληθεί σε πολιτική ή ηθική κριτική. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο άνθρωπος που ευθύνεται για το σχέδιο Λος Άλαμος, κατασκευής και δοκιμής της πρώτης ατομικής βόμβας, δήλωσε το 1967: «Η δουλειά μας άλλαξε τις ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Η χρησιμοποίηση που της έγινε είναι υπόθεση των κυβερνήσεων και όχι των επιστημόνων». Είναι δυνατόν, ακόμη και σήμερα, η επιστήμη να εμμένει στο σύνθημα «η αλήθεια για την αλήθεια» και να διακηρύσσει την πολιτική της ουδετερότητα (πρώτη άποψη) ή μήπως είναι καιρός να κάνει την αυτοκριτική της και ν’ αντιμετωπίσει την κοινωνική της ευθύνη; (δεύτερη άποψη); [πρβλ υπόδειγμα ανάπτυξης του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 325]
10. ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ελευθερία και ευθύνη (πρόταση για παραγωγή κειμένου)
ΘΕΜΑ: Τα τελευταία χρόνια, έρχεται όλο και συχνότερα στην επικαιρότητα η συζήτηση για το ρόλο της επιστήμης στην εποχή μας. Πολλοί πιστεύουν ότι η επιστήμη δεν μπορεί να περιοριστεί με νόμους και πως το επιστημονικό πνεύμα πρέπει να αφεθεί ελεύθερο στη δημιουργική του πορεία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο ρόλος της επιστήμης δε συνίσταται μόνο στα να προσφέρει τα επιτεύγματα της στην κοινωνία, αλλά και στο να έχει επίγνωση των πιθανών επιπτώσεών τους. Σ’ ένα άρθρο 500 περίπου λέξεων που θα δημοσιευτεί σε τοπική εφημερίδα, αφού κρίνετε την άποψη με την οποία διαφωνείτε, να παρουσιάσετε και να τεκμηριώσετε αυτήν που εσείς υποστηρίζετε. [πρβλ. υποδειγματική ανάπτυξη του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 328]
11. Ηθική ωριμότητα του επιστήμονα: η αμφιβολία ενεργοποιεί την κριτική σκέψη. Η αποδοχή του αντίλογου κριτήριο ωριμότητας του επιστήμονα
Εκείνο που χαρακτηρίζει τον αληθινό επιστήμονα και μαρτυρεί τη σοβαρότητά του είναι η επιφυλακτική στάση του απέναντι στις ιδέες που υποστηρίζει, στις υποθέσεις που οδηγήθηκε με την επεξεργασία των παρατηρήσεών του, στις πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει με τις σκέψεις και τις αναλύσεις του. Η αμφιβολία, ο φόβος ότι η ερμηνεία που έδωσε στα δεδομένα του προβλήματος του δεν είναι η μόνη λύση, αλλά και κάποια άλλη, πολύ διαφορετική, ενδέχεται να διεκδικήσει μεγαλύτερη ακρίβεια και σιγουριά, δεν τον αφήνει να αγκυροβολήσει σε μιαν αδιάσειστη βεβαιότητα και να κοιμηθεί ήσυχος. Γι’ αυτό προσέχει πάρα πολύ στη διατύπωση των πορισμάτων της έρευνάς του, ώστε πάντα να μένει ανοιχτός, και στον ίδιο και σε κάθε ομότεχνό του, ο δρόμος προς μια μεγαλύτερη και ασφαλέστερη προσέγγιση της ζητούμενης αλήθειας.
[βλέπε διασκευασμένο κείμενο από τους ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ του Ε.Π. Παπανούτσου που περιέχεται στις ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 331]
12. ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: νέα αντίληψη στην αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της ανάπτυξης (βλέπε παράλληλο πληροφοριακό υλικό στο θέμα για την αειφόρο ανάπτυξη)
Είναι βέβαιο ότι χωρίς την τεχνολογία δεν θα υπήρχε η σημερινή ανάπτυξη και εξέλιξη. Οι ωφέλειες δηλαδή απ’ αυτήν ήταν και είναι τεράστιες και αναμφισβήτητες. Αναμφισβήτητες, όμως, είναι και οι ζημιές που έχουν προκληθεί. Το πρόβλημα, επομένως, είναι πώς θα αξιοποιηθούν τα ωφελήματα και πώς θα περιοριστούν, όσο γίνεται περισσότερο, οι ζημιές. Με δεδομένο ότι η τεχνολογία καθ’ εαυτή δεν είναι «κακή», η λύση του προβλήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ο άνθρωπος θα αξιοποιεί τις πολλές δυνατότητές της. Όσο η τεχνολογία θα χρησιμοποιείται για σκοπούς ενάντιους στο πνεύμα του ανθρωπισμού, τόσο θα επιδεινώνονται τα προβλήματα για τον άνθρωπο. Ιδιαίτερη ευθύνη για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται τα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν οι επιστήμονες και οι πολιτικοί. Οι πρώτοι, σ’ όλα τα στάδια των μελετών και των ερευνών τους, πρέπει να αίρονται πάνω από εθνικές ή πολιτικές σκοπιμότητες και να υπηρετούν την επιστήμη τους απερίσπαστοι και ανεξάρτητοι από κάθε λογής συμφέροντα. Οι πολιτικοί πάλι, μόνο όταν θα έχουν όραμα για την κοινωνία του μέλλοντος, θα μπορούν ν’ αποφασίζουν εκφράζοντας τη βούληση της πλειοψηφίας όπως πρέπει να συμβαίνει στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Γιατί στο δημοκρατικό πολίτευμα υπάρχουν θεσμοί και νόμοι που μπορούν, αν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση, να γίνουν φραγμός στις επιθυμίες όσων θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν ανεξέλεγκτα και για ιδιωτικό όφελος τα επιτεύγματα των επιστημών και της τεχνολογίας. Ο τρόπος, δηλαδή, λειτουργίας της δημοκρατίας και ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις σ’ αυτήν αποτελεί την καλύτερη, ίσως, εγγύηση για την προστασία του ανθρώπου από τους κινδύνους που συνεπάγεται η κακή χρήση της τεχνολογίας.
H ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών και η εξάπλωση τους σε μια μεγάλη μερίδα χωρών ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους που επηρέασαν τις αξίες, τις αντιλήψεις και κατά συνέπεια τη συμπεριφορά των ανθρώπων. H μοντέρνα κοινωνία χαρακτηρίζεται από φαινόμενα όπως η εκκοσμίκευση, η εκδημοκρατικοποίηση και ο ατομισμός. Ως αποτέλεσμα νέες αξίες και κανονιστικοί θεσμοί έχουν δημιουργηθεί και εξαπλωθεί ανάμεσα στις δυτικές κοινωνίες. O ιδεολογικός πλουραλισμός, η σχετικότητα, η ρευστότητα και η ανεκτικότητα είναι βασικά στοιχεία τα οποία έχουν αναπτυχθεί.
Η οικογένεια αποτελεί πεδίο διαμάχης μεταξύ της παράδοσης και της νεωτερικότητας τόσο σε καθημερινό όσο και σε συμβολικό επίπεδο. To χαμένο καταφύγιο της οικογένειας αποτελεί το θεσμό που περιβάλλεται με τα εντονότερα αισθήματα νοσταλγίας από κάθε άλλο θεσμό με ρίζες στο παρελθόν. Καθημερινά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι πολιτικοί και διάφοροι άλλοι οργανωμένοι παράγοντες αφορμώμενοι από διάφορα περιστατικά κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την κατάρρευση της οικογένειας και μας καλούν να επιστρέψουμε στην παραδοσιακή οικογένεια.
